Lut Gölü

Lut Gölü, Ölü Deniz olarak da bilinen, İsrail ile Ürdün arasında, deniz düzeyinin yaklaşık 400 m altında yer alan tuz gölü. Yeryüzündeki en alçak su kütlesi­ni oluşturur.

Kuzey yarısı Üdün’e aittir; güney yarısı ise Ürdün ile İsrail arasında paylaşılmıştır. 1967 Arap-İsrail Savaşı’nda bütün batı kıyısını işgal eden İsrail ordusu savaştan sonra buradan çekilmemiştir. Lut Gölü batıdaki Yahuda Tepeleri ile doğuda­ki Mavera-i Ürdün Platoları arasında 80 km kadar uzanır; en geniş yerinde 18 km’ye ulaşır. Kapladığı alan  910 km, en derin noktası ise 390 m’dir.

Şeria Irmağı göle kuzeyden girer. Doğu yakasındaki el-Lisan (Dil) Yarımadası, gölü iki havzaya ayırır. Yüzölçümü 690 km2 olan kuzey havzası 39,5 m derinliğe ulaşır. Güney havzası daha küçük ve daha sığdır; 220 km”lik bir alanı kaplar ve derinliği genelde 3 m’nin altında kalır. 8. yüzyıla değin yalnızca kuzey havzasında yerleşim bulunan göl, bu dönemde 20. yüzyılın sonlarındaki düzeyinden yaklaşık 44,5 m daha aşağıdaydı. 1896’da deniz düzeyinin 389 m altına kadar yükseldiyse de 20. yüzyılda alçalmaya başladı. 1935-63 arasın­daki ve 1970’ten sonraki alçalma yaklaşık 3,5 / 4 m. yi buluyordu.

Ölü Deniz adı Helenistik dönemden (İÖ.323 / İÖ.30) bu yana kullanılmaktadır. Kitabı Mukaddes’te adı İbranilerin atası Hz. İbra­him’in döneminden ve Sodom ve Gomorra‘ nın (Eski Ahit’e göre kötülükleri nedeniyle göklerden gelen ateşle yıkılan iki kent; bu kentlerin bulunduğu yerler günümüzde gö­lün güney kesiminde sular altındadır) yıkılmasından sonra geçer.

İsrail kralı Davut ve daha sonra Yahuda kralı I. Herodes (büyük) gölün ıssız ırmak­larında saklandılar. İÖ. 40’ta Partlar Kudüs’ü kuşatınca I. Herodes, Mesada’daki kalede kendini korumaya çalıştı. Mesada, kenti savunan Yahudi savaşçıların topluca kendi­lerini öldürmesiyle sonuçlanan üç yıllık bir kuşatmaya sahne oldu. Romalılar IS. 73’te bu kaleyi yıktılar. Lut Gölü Ruloları olarak bilinen dinsel yazıları geride bırakan Yahu­di tarikatının üyeleri, gölün kuzeybatısında­ki mağaralarda saklandılar.

Lut Gölü, Doğu Afrika Rift Vadisinin kuzey uzantısı olan 560 km uzunluğundaki Urdün-Lut Gölü çukurunun en alçak kesi­minde bulunur. Urdün-Lut Gölü çukuru birbirine koşut iki jeolojik kırık (fay) ara­sında kalan bir çöküntü alanıdır. Gölden bakıldığında Moab Platosunun kenarı bo­yunca uzanan doğudaki kırık, daha yumu­şak bir çizgi izleyen Yahuda kıvrımını belirleyen batıdaki kırığa göre daha kolay görülür.

Çukurun oluşmasından önceki Jura ve Kretase (Tebeşir) dönemlerinde (y. 190-65 milyon yıl önce) Akdeniz’in suları Suriye ve Filistin’i de kaplıyordu. Miyosen Bölüm (y. 26- 7 milyon yıl önce) sırasında deniz taba­nının yükselmesi, yukarıya doğru kıvrılan Mavera-i Urdün Tepelerini ve Filistin’in iç kesimindeki sıradağları ortaya çıkararak Lut Gölü Çöküntüsünü oluşturan kırıklara neden oldu. O dönemde Lut Gölünün bugünkü büyüklüğünde olduğu sanılmaktadır. Pleyistosen Bölüm (y. 2,5 milyon-10 bin yıl önce) sırasında göl bugünkü düzeyinden 210 m daha yukarıya çıktı. Böylece kuzeyde Hula Vadisi bölgesinin 320 km ötesine, güneyde de bugünkü sınırının 64 km ötesine uzanan geniş bir iç deniz oluştu. Ama dağlık Necef bölgesinin doğudaki bir uzantısı bo­yunca akan Vadiü’l-Araba (ha-Arava) adlı mevsimlik suyolunun en yüksek kesiminde bulunan 30 m’lik bir yükselti iç deniz sularının taşarak Akabe Körfezine dökül­mesini önledi.

Yaklaşık 2,5 milyon yıl ya da daha az bir zaman önce, göle dökülen su miktarının artmasıyla şeyl, kil, kumtaşı, kayatuzu ve alçıtaşından oluşan kalın bir tortu katmanı çökeldi. Daha sonra oluşan kil, marn, yumuşak tebeşir ve alçıtaşı katmanları kum ve çakıl katmanları üzerine oturdu. Buhar­laşmayla kaybedilen suyun yağışların getirdiğinden daha fazla olması nedeniyle son 10 bin yılda giderek küçülen göl, zamanla bugünkü biçimini aldı. Bu arada Lut Gölü vadisini kaplayan 1,5-6,5 km kalınlığındaki çökeller de açığa çıktı.

El-Lisan Burnu ve Sedom (eskiden Sodom) Dağı, yerkabuğunun hareketleri so­nucu ortaya çıkan oluşumlardır. Sedom Dağının sarp kayalıkları gölün güneybatı kıyısından yükselir. El-Lisan aralarında kum ve çakıl katmanları bulunan kil, marn, yumuşak tebeşir ve alçıtaşı katmanlarından oluşur. Gerek el-Lisan, gerekse vadinin batı tarafında bulunan, aynı malzemeden oluş­muş yataklar doğu yönünde eğimli bir yapı gösterir. Sedom Dağı ve el-Lisan’ın yüksel­mesinin Lut Gölüne güneyde bir set kazan­dırdığı kabul edilir. Daha sonra bu setin batı yarısını aşan sular, bugün güney uçta yer alan sığ bölümü oluşturmuştur.

Lut Gölü bir çöl alanıyla çevrili olduğun­dan yağışlar az ve düzensizdir. El-Lisan’a yılda yaklaşık 65 mm, Sedom’a ise yalnızca 50 mm kadar yağış düşer. Yüksekliğin çok düşük olması ye vadinin korunaklı konumu nedeniyle kışlar ılık ve yumuşak geçer. Ocak ayı sıcaklık ortalaması Sedom’da 17°C, kuzey uçta ise 14°C’dir. Sıcaklığın 0 °C’nin altına düştüğü görülmemiştir. Yaz mevsiminde ise yüksek sıcaklar görülür. Sedom’da ağustos ayı sıcaklık ortalaması 34 °C ye, en yüksek sıcaklık 51 °C ye ulaşır. Göl sularındaki buharlaşma 1.175 mm.yi bulur ve genellikle yüzeyde yoğun bir sis tabakasının oluşmasına neden olur. Gölü besleyen ırmaklar üzerindeki nem oranı, yüzde 45-65 (mayıs-ekim) arasında değişir.

Kış ve ilkbahar aylarında yükselen Şeria Irmağının debisi ortalama 540 milyom m3’tür. Ürdün”den gelen ve yıl boyunca akan dört küçük akarsu, derin boğazlardan geçerek göle ulaşır. Sıcak kükürt kaplıcaları da ırmakları besler. Yaz aylarındaki buharlaşma ile özellikle kış ve ilkbahar aylarında su girişi gölün düzeyinde 30-60 cm. arasında değişen mevsimlik oynamalara yol açar.

Lut Gölünün sulan aşırı tuzludur; tuz yoğunluğu dibe doğru artar. Aslında gölde iki farklı su kütlesi vardır. Yüzeyden 40 m derinliğe kadar olan kesimde sıcaklık 19°C- 37 °C arasında değişir ve tuzluluk orant binde 300’e yaklaşır; bu kesimdeki sular özellikle sülfatlar ve bikarbonatlar bakımın­dan zengindir. 40-100 m arasındaki geçiş bölgesinin aşağısında kalan daha derin sularda sıcaklık yaklaşık 22°C’dir ve değiş­kenlik göstermez. Tuzluluk oranı daha yük­sek (yaklaşık binde 332) olan bu sular, kükürtlü hidrojen gazının yanı sıra yüksek yoğunlukta magnezyum, potasyum, klor ve brom içerir. Derin sular, dibe çökelen sodyum klorüre doymuş durumdadır. Alt bölümdeki sular fosilleşmiştir; yani çok tuzlu ve yoğun oldukları için sürekli dipte kalırlar. Üst bölümdeki sular ise, Kitabı Mukaddes’te anlatılan olayların geçtiği za­mandan birkaç yüzyıl sonra oluşmuştur.

Tuzlu suyun yoğunluğu yüksektir; gölde yüzenler kolayca su yüzeyinde kalırlar. Şeria Irmağının tatlı suyu da yüzeyde kalır. Irmak sularının çamurlu rengi, ilkbaharda ırmağın göle döküldüğü noktanın 48 km güneyine kadar izlenebilir.

Göl sularının aşın tuzlu olması, bakteriler dışında bitki ve hayvan varlığına olanak tanımaz. Şeria Irmağının ve daha küçük derelerin getirdiği balıklar hemen ölür. Irmak boylarındaki bitki örtüsü dışında tuzlu ya da alkali topraklarda yetişen halo­fitlere rastlanır.

Lut Gölü, çok büyük bir tuz rezervidir. Tuz yatakları özellikle güneybatı kıyısı bo­yunca uzanan Sedom Dağında bulunur. Bölgede tuz çıkarımının geçmişi eski çağla­ra değin iner. Şeria Irmağı ağzı yakınların­daki Kaliya’da 1929’da bir potas fabrikası kuruldu. Bu fabrikanın yan kuruluşları daha sonra Sedom’da açıldı. 1948-49 Arap-İsrail Savaşı sırasında Kaliya’daki fabrika yıkıldı. Dead Sea Works Ltd. 1955’te Se­dom’da potas, magnezyum ve kalsiyum klorür üreten bir fabrika açtı. Bir başka fabrikada da brom ve başka kimyasal maddeler üretmeye başladı.