Macar edebiyatı

Mazmun

Macar edebiyatı, Macarca yazılmış edebi­yat yapıtlarının tümü. Macaristan’da gelişen yazılı edebiyatın ilk örnekleri, 11. yüzyıldan kalma Latince dinsel metinlerdir. Macar edebiyatının ilk örneklerinin çoğu da Latin­ceden yapılmış çevirilerdir.

Macar Edebiyatı BaşlangıçRönesans ve Reform dönemleri.

Macarcanın ilk yazılı belgeleri, ortaçağdan kalma Latince din ve hukuk metinlerinin içinde yer alan sözcüklerdi. Macarca yazıl­mış en eski metin ise yaklaşık 1200’den kalma bir cenaze konuşması olan Halotti beszed’di. 13. ve 14. yüzyıllarda Latinceden birçok çeviri yapılmışsa da bunlardan yal­nızca, aslı Çiodefroy de Breteuil’e ait olan Ömagyar Maria-siralom (y. 1300; Meryem Ana’nın Eski Macarca Ağıtı) günümüze ulaştı. Kitabı Mukaddes’ten ilk Macarca çeviriler 15. yüzyılda yapıldı ve Macarcanın temel sözcük dağarcığının oluşmasında önemli rol oynadı. Gaspar Karolyi’nin Kita­bı Mukaddes çevirisi (1590), ulusal dilin gelişmesinde önemli bir dönüm noktasıydı.

16. yüzyılda Rönesans, Macar edebiyatını da etkiledi. Erasmus’un izinden giden Be­nedek Komajati, Gabor Pesti ve Janos Sylvester gibi yazarlar, bazı dinsel ve dindışı klasikleri Macarcaya kazandırdılar. Yerel dili klasik şiir kalıplarına uyarlamaya çalı­şan Sylvester, Macarca ilk dil bilgisi kitabı­nın da yazarıydı. 16. yüzyılın ikinci yarısın­da Reform hareketi Macaristan’ı da etkisi altına aldı. Ülkenin ilk önemli Protestan yazan Peter Bornemisza, Ördögi Kisertetek­röl (1578; Şeytanın Kışkırtmaları) adlı yapı­tında, döneminin ahlaki ve cinsel sorunları­nı ele aldı. Macar tiyatrosu da bu dönemde ortaya çıktı. Bornemisza’nın Tragoedia magyar nyelven’i (1558; Macarca Trajedi), Sophokies’in Elektra’sının humanıst bır uyarlamasıydı. Reform döneminin bir başka ilginç tiyatro yapıtı, yazarı bilinmeyen Co­moedia Balassi Menyhart arultatasıirol (1569; Menyhıirt Balassi’nin ihaneti üzeri­ne komedi) adlı yergiydi. Bu dönem şiirin­de en önemli ad, aşk ve ulusal kahramanlık temalarını kaynaştırdığı şiirleriyle bir erken romantik olarak nitelendirilebilecek Bıilint Balassi ‘ydi.

17. ve 18. yüzyıllar

17. yüzyılda Macar edebiyatı iki koldan gelişti. Protestanlığın sürdüğü Transilvanya’da yazar ve düşünfü Janos Apaczai Csere, 1653’te yayımladığı Macarca ansiklopediyle teknik dilin gelişi­mini hızlandırdı. Macaristan’ın Habsburg yönetimi altındaki batı bölgelerinde ise Katolikliğe dönüş başladı; bölge kültürel olarak da İtalyan ve Alman barok üslupla­rının etkisi altındaydı. Düzyazıda, Cizvit tarikatına bağlı Kardinal Peter Pıizmıiny’nin yapıtları, sert ve berrak anlatımlarıyla dik­kati çekti. Şiirde ise yüzyılın en önemli şairi Miklos Zrfnyi’ydi. Zrfnyi, büyük destanı Szigeti Veszedelem’de (1645-46; Zigetvar Dehşeti) Osmanlıların 1566’daki Zigetvar Kuşatması’nı anlatırken, hem Rönesans’a özgü, hem de barok öğelerden yararlandı.

18. yüzyılın ilk 70 yılı, Macar kültürü için bir gerileme dönemiydi. Düzyazıda daha çok anı ve mektup türünden yapıtlar verildi; bunların en önemlileri, Transilvanyalı komutan Miklos Bethlen’in otobiyografisi, 1703-11 arasında Habsburglara karşı giri­şilen ayaklanmanın önderi, Osmanlı top­raklarında sürgünde yaşayan Transilvanya prensi Ferenc Rakoczi’nin anı ve itirafları, Rakoczi’nin yakın dostu Kelemen Mikes’in 1717-58 arasında yazdığı Törökorszagi leve­lek’ti (Türkiye’den Mektuplar). Şiirde de önemli bir çıkış görülmedi. Habsburg yöne­timine karşı savaşan Macar partizanları Kurucların serüvenlerini anlatan lirik şiir­ler, bu dönem Macar şairlerini önemli ölçüde etkiledi. Lazslo Amade’nin şiirleri ise, dönemin rokoko beğenisini yansıtıyor­du. Edebiyat tarihi alanında ise David Czvittinger ve Peter Bod’un macar yazarlarla ilgili yaşam öyküsü ve incelemeleri vardır.

Aydınlanma çağı

Macar Aydınlanması, György Bessenyei’nin 1772’de Alexander Pope’un An Essay on Manini (İnsan Üzeri­ne Bir Deneme) Macarcaya çevirmesiyle başladı. Bessenyei, Voltaire,’in etkisiyle yazdığı Agis tragediaja (1772; Agis’in Traje­disi) ve ilk Macar romanı sayılan Tarimenes utazasa (1802-04; Tarimenes’in Yolculuğu) adlı yapıtlarıyla ilerlemenin karşısında olan her şeye karşı çıkarak dönemin edebiyatçı­ları üzerinde etkili oldu. Bu dönemde, roman ve anlatı alanında, Jozsef Gvadanyi ve Andras Dugonics gibi yazarlar daha hafif yapıtlarıyla oldukça geniş bir okur kitlesine ulaştılar.

Düzyazıda özgün yapıtların pek görülmemesine karşılık, bu dönem Macar şiirinin atılım dönemlerinden biriydi. Bene­dik Virag ve Daniel Berzsenyi gibi şairler, klasik biçimleri yeni bir ruhla işlediler. Balint Balassi’den sonra Macaristan’ın ilk önemli lirik şairi ise, ulusal şiir geleneğine bağlı kalan Mihaly Csokonai Vitez’di. Vi­tez, kısa ve zarif aşk şiirlerinin yanı sıra Rousseau’nun etkisini yansıtan uzun felsefi şiirler de yazdı. Bu dönemin öteki önemli şairleri, mutsuz aşk temasını biçimsel yeni­liklerle işleyen Sandor Kisfaludy ile 1794’teki Martinovics ayaklanması sırasında radikal görüşlerinden ötürü hapse atılan Janos Batsanyi’ydi. Aynı nedenler yüzün­den hapis yatan Ferenc Kazinczy ise sıradan bir şair olmakla birlikte, Macar dilinin yenileşmesi için gösterdiği çabayla dönemin edebi önderlerinden biri sayılır.

Romantizm

Kazinczy’nin ölümünden son­ra, Macar edebiyat dünyasının önderliğini 1822’de Aurora dergisini çıkaran Karoly Kisfaludy üstlendi. Kisfaludy, Macaristan’da romantizmin ilk temsilcisi olmanın yanı sıra, yapıtları geniş kesimlere seslenebilen ilk oyun yazarıydı. Romantik tiyatronun bir başka adı da, bireysel ve toplumsal çatışma­ları bir potada eritebilmesiyle dikkat çeken, Macar tiyatrosunun en önemli trajedilerin­den Bank ban’ın (1821) yazarı Jozsef Kato­na’ydı. Macar ulusal marşının yazarı Ferenc Kölcsey ise, aynı zamanda dönemin önde gelen eleştirmenlerindendi. Kisfaludy’nin ölümünden sonra edebiyat yaşamı, her alanda güçlü yapıtlar veren Mihaly Vörös­marty’nin çevresinde örgütlendi. Vörös­marty’nin en başarılı yapıtı, Zalan futasa (1825; Zalan’ın Kaçışı) adlı uzun epik şiirdi.

1840’larda romantizm ilk hızını yitirdi. Macar edebiyatında, toplumsal yaşamın karmaşıklığının hakkını daha iyi verebilen gerçekçi eğilimler egemen olmaya başladı. Bu geçiş döneminde iki büyük şair ortaya çıktı: Sandor Petöfi ve Janos Arany. “Tek gerçek şiir, popüler şiirdir” görüşünü savu­nan Petöfi, şiirin malzemesini zenginleşti­rirken, halk kaynaklarından ve gündelik dilden yararlandı. Eski kalıpları dönüştüre­rek yeni biçimler yarattı. Yurtseverlik tema­sını işleyen şiirleriyle 1848 Devrimi’nin esin kaynaklarından biri oldu. Janos Arany de Petöfi gibi halk şiirinin değerini kabul etti; ama Arany’nin tarihsel konulan izleyen uzun şiirleri, daha karamsar bir ruh halini yansıtıyor, daha karmaşık bir insan portresi çiziyordu.

Macar edebiyatında roman türü oldukça geç gelişti. Miklos Josika, Walter Scott’ın etkisini taşıyan tarihsel romanlar yazdı. Jozsef Eötvös A falu jegyzöje (1845; Köy Noteri) ve Magyarorszag 1514-ben (1847; 1514’te Macaristan) adlı romanlarında feo­dal Macaristan’daki toplumsal çatışmaları konu aldı. Bu iki roman, gerek bireyleri gerekse tarihsel dönemleri canlandırmadaki başarılarıyla, Macar romanının gelişiminde bir dönüm noktasını temsil eder.

1860-larda Macaristan’da siyasal ve top­lumsal devrim bastırılmış, ülke görece hızlı bir ekonomik gelişme dönemine girmişti. Bu ortam, edebiyatta karamsar, ironik eği­limlerin güçlenmesine yol açtı. Laszlo Arany, ironik bir üslupla yazdığı manzum romanı A delibakok höse’de (1873; Serapların Kahramanı) bu düş kırıklığını dile getirdi. Janos Vajda da şiirlerinde, Petöfi’nin ro­mantik halkçılığıyla yüzyıl sonu dekadansı arasında bir köprü oluşturdu. Zsigmond Kemeny A rajongok (1858-59; Fanatikler) ve Zord idö (1862; Acımasız Zamanlar) gibi romanlarında eylemden çok ruhsal çözümlemelere ağırlık verdi. Bu, kamusal yaşamın daralmasının ve bireyin iç dünyasının değer kazanmasının ifadesiydi. Buna karşılık Mor Jokai ve Kalmıin Mikszath’ın romanları neşeli alaycılıklarıyla daha geniş bir kesime seslenebildi. 20. yüzyılın hemen başında yazan Geza Gıirdonyi’nin romanları da uzun süre ilgiyle okundu.

Tanrıların Diyalogları, Ölülerin Diyalogları adlı yapıtlarıyla tanınan Adıyaman doğumlu Eski Yunanlı hatip ve yergi yazarı

 

20. yüzyıl

Yüzyılın başında Macaristan’da edebi yaşam, daha önce pek görülmemiş bir canlılık kazandı. Döneme damgasını vuran kişi, simgeci şair Endre Ady’ydi. Ady, radikal siyasal görüşleriyle Fransız ve Al­man simgecilerinden ayrılıyordu; Mallarme ve Rilke gibi şairlerden etkilenmiş olmakla birlikte, dış dünyaya daha açık bir yazardı. Ady’nin çevresindeki edebiyatçılar, 1908’de yayımlanmaya başlayan Nyugat dergisinde toplandılar. Dergi, I. Dünya Savaşı’na de­ğin Macar edebiyatına yön verecek ve Avrupa’nın en canlı yayınlarından biri ola­caktı. Dergiye katkıda bulunanlar arasında, daha çok çevirileri ve kültür yazılarıyla öne çıkan şair Mihaly Babits, izlenimci şiir ve romanlarıyla Dezsö Kosztolanyi, ezilmişle­rin duygularını izlenimci bir teknikle dile getiren Arpıid Toth ve Gyula Juhasz gibı şairler vardı. Zsigmond Moriczs’in öyküleri, taşra yaşamını konu alıyordu. Gene Nyugat yazarlarından Margit Kaffka, ülkenin ilk önemli kadın yazarıydı. Gyula Krudy, bilinç akışı tekniğini kullandığı anlatılarında nos­taljik bir düş ülkesi yaratıyordu. Nyugat’ın Macar kültürüne kazandırdığı en önemli yazarlardan biri de, sonradan Marksizmi benimseyerek 1919 devriminde önemli bir rol oynayan eleştirmen György Lukacs’tı. Bu dönemde, Nyugat’ın dışındaki önemli yazarlar arasında, toplumsal komedileriyle önem kazanan Ferenc Molnar sayılabilir.

I. Dünya Savaşı’ndan sonra, Nyugat çevre­sinin dışında iki önemli edebiyatçı ortaya çıktı: Lajos Kassak ve Dezsö Szabo. Maca­ristan’ın ilk yenilikçi şairlerinden Kassak, otobiyografisinde 20. yüzyıl başında Macar işçi sınıfının yaşam koşullarını anlattı. Dez­sö Szabo ise dışavurumcu romanı Az elso­dort falu’da (1919; Yok Edilen Köy) savaşa karşı çıkarken kırsal yaşama duyduğu özle­mini dile getirdi.

İki dünya savaşı arasındaki döneme de edebi yaşam canlılığını korudu. Nyugat’ın etkisi azalırken iki yeni dergi, popülist Valazs ile solcu Szep Szo önem kazandı.

192ü’lerin önde gelen şairi, ince gözlemleri ve teknik ustalığıyla dikkat çeken Lörinc Szabo’ydu. 1930’lardaki şiirin en önemli adı, akılcı düşünceyle ruhsal ve bilinçdışı yaşantı arasındaki gerilimi dile getiren, sosyalist şiirin de en büyük temsilcilerinden Attila fozsef’ti. Dönemin öteki şairlerinden Gyulla Illyes’in şiirleri ise köylü duyarlığın­dan besleniyordu. Bir Nazi toplama kam­pında ölen Miklôs Radnôti de trajik duyar­lığını, ömrünün son aylarında kampta yazdı­ğı dengeli, dingin şiirlerinde dile getirdi.

Bu dönemde roman, egemen edebiyat türü olarak şiirin yerini almaya başladı. Burjuvazinin yaşamını anlatan yapıtlarıyla Sandor Marai ve Lajos Zilahy, bireyin toplumla çatışmasını ve toplumsal adaletsiz­liği konu alan Janos Kodolanyi, Laszlô Nemeth ve Zsigmond Remenyik, dönemin önde gelen romancılarıydı. Deneme ve eleştiri alanında ise, Laszlô Nemeth ‘in A minöseg forradalma (1940; Nitelik Devrimi) adlı yapıtıyla, her ikisi de 1945’te çalışma kamplarında ölen Antal Szerb ve Gabor Halasz’ın yazıları önemlidir.

1945’ten sonra yeni rejimin toplumcu gerçekçilik politikası, birçok yazarın yaz­maktan vazgeçmesine yol açtı. Sosyalist olduğu halde çizgi dışı görüşlerinden ötürü rejime ters düşen yazarlardan biri romancı Tibor Dery’di. 1956 ayaklanmasından sonra birçok yazar tutuklandı. Ama 1960’lardan sonra devletin sanat üzerindeki denetimi gitgide gevşedi. Bu dönemin Qeza Ottlik Miklôs Meszöly ve Istvan Orkeny gibi yazarları, anlatılarında deneysel teknikler­den yararlandılar. Jozsef Lengyel öyküle­rinde Sovyet çalışma kamplarını konu aldı.

György Konrad’ın A varosalapit6 ( 1977) ve denetim dışı yayımlanan A cinkos (1982: Kaybeden) ile Peter Esterhazy’nin Termele­si regeny (kisssregeny) (1979: Uretim Ro­manı (Kısssa Bir Roman)) adlı yapıtları, yeni Macar toplumuna ve rejimine eleştirel yaklaşımlarıyla ve modernist teknikleriyle dikkat çekti. Şiir alanındaki en önemli adlar, Katolik bir varoluşçu olan Janos Pilinszky ile Sandor Weöres’ti. Dönemin öteki önemli şairleri arasında Laszlo Kal­noky, Istvan Yas. Ferenc Juhasz ve Laszlo Nagy sayılabilir.

Macar öykücülerin yapıtlarından seçme­ler içeren bir yapıt Türkçede Macar Hikayeleri Antolojisi (1970, der. Muzaffer Reşit) adıyla yayımlanmıştır.

 

Total
0
Shares
Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Previous Article

Macapahit İmparatorluğu

Next Article

Macarca

Related Posts