Mardin-Midyat Eşiği, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, orta yükseklikte engebeli alan. Kuzeydeki Diyarbakır Havzasını, Mezopotamya’nın kuzeyindeki el-Cezire’ye kadar uzanan güneydeki düzlüklerden ayırır.
Doğudaki gömük Dicle Vadisinden başlayarak batıdaki bazalt yapılı Karacdağ volkanik kütlesine kadar uzanır. Yüksekliği 1.500 m’yi aşmadığından ulaşım için engel oluşturmaz.
En batıda Karacadağ kütlesinden 900 m’lik bir boyun noktasıyla ayrılan kesimi Mazı Dağı (1.252 m) adıyla anılır. Öteki yüksek noktaları Dibek Dağı (1.231 m), Karakaş Dağı (1.408 m) ve Akçadağ (1.416 m) olarak adlandırılır. Doğuda Dicle’ye yakın kesimleri Midyat Dağı (Dağları) olarak da bilinir. Öteki kesimlere göre genellikle daha alçak ve dağınık bir yapı gösterirken bu dağlar eski kaynaklarda Tur-ı Abidin adıyla geçer. Bazı eski kaynaklar da eşiğin tümüne Tur-ı Abidin adını verir. Kuzey yamaçları az eğimli olan eşiğin güney yamaçları etekteki düzlüklere çok dik bir eğimle iner. Bu durum Mardin kentinin yer aldığı kesimde çok daha belirgindir.
Eşiğin çekirdeğinde, özellikle Denk yakınlarında, Anadolu’nun Kambriyen Dönemde (y. 570-500 milyon yıl önce) ve daha önce oluşmuş en eski arazilerine rastlanır. Yapısına genellikle kalkerler egemen olan eşiğin bu çok eski temeli üstünde Kretase (Tebeşir) Dönemine (y. 136-65 milyon Y.ıl önce) ve Eosen Bölüme (y. 54-38 milyon yıl önce) ait kalkerler yer alır. Kalkerlerın çevresini doğuda ve batıda daha yeni bazalt lavları, kuzey ve güneyde de Neojen Bölüme (y. 26-2,5 milyon yıl önce) ait tortullar kuşatır.
Eşik, kuzeyde Dicle’ye yönelen, güneyde de Fırat’a su taşıyan bazı akarsularla parçalanmıştır. Eşiği aşan yollar da bu akarsuların vadilerini izler. Yüksekliğinden dolayı çevreye göre daha çok yağış alır. Çevrenin tersine yükseklikle birlikte nüfus yoğunluğunun artması da buradan kaynaklanır. Eşiğin özellikle kuzey yansında ve Dicle boğazına yakın kesimlerinde rastlanan meşelerin palamutlarından elde edilen tarım, dericilikte kullanılır. Kalker yapının suyu
tutmaması nedeniyle yağış suları sarnıçlarda biriktirilerek kullanılır. Sızan sular eşiğin eteklerinde kaynaklar biçiminde yüzeye çıkar. Tarım toprakları az olan eşiğin ekime elverişli bazı alanlarında kuru tarım yapılır.
Mardin-Midyat Eşiğinin bol sulu ve yerleşmeye elverişli kuzey ve güney yamaçlarında bazı kent ve kasabalar kurulmuştur. Bunlardan başlıcaları güney yamaçta batıdan doğuya doğru Derik, Mardin ve Midyat, kuzey yamaçta da Mazıdağı, Savur ve Gercüş’tür.
Yatak eğimi azalmış akarsular da, genellikle art arda birbirini izleyen U biçimli büklümlere verilen ad
