Yidiş Dili

Yidiş yaklaşık olarak 1000 yıldan fazla bir süreden beri Avrupa’da yaşayan Aşkenaz Yahudîlerinin kullandığı bir dildir. Aşkenazi dili olarak da bilinir.

İbranice ve Aramcayla birlikte Yahudilerin üç temel yazı dilinden biridir. 19. yüzyıla gelindiğinde Yahudilerin yerleştiği birçok ülkeye yayılıp dünyanın en yaygın dillerinden biri olmuşsa da, günümüzde bu dili konuşanların sayısı büyük ölçüde azalmıştır.

Yidiş dilindeki en eski belgeler 12. yüzyıla aittir. Ama uzmanlar Yidiş dilini, Aşkenazilerin Orta Avrupa’da ayrı bir kültürel varlık gösterdiği 9. yüzyıldan başlatırlar.

Yidiş, iki ayrı dil öbeğinin (Sami ve Germen) kaynaşması sonucunda ortaya çıktı. Sami özellikleri, Ortadoğu’dan Avrupa’ ya yerleşen ilk Yahudi toplulukların getirdiği klasik dönem sonrası İbranice ile Aramcadan geliyordu. Daha çok dilbilgisi ve sözcük dağarcığını etkileyen Germen özellikleri ise, Yukarı ve Orta Alman lehçelerinden alınmıştı. Yidiş ayrıca Roman dillerinden de bazı sözcükler aldı. Almanca konuşulan topraklardan Doğu Avrupa’ya yayılınca da Slav dillerinin etkisine açıldı.

Segâh Peşrev’i ve Neveser Peşrev’inin mimarı 19. yüzyılın en büyük peşrev ve sazsemaisi

 

Yidiş iki ana koldan (Almanca konuşulan ülkelerdeki Batı Yidiş ve Slav dillerinin konuşulduğu ülkelerdeki Doğu Yidiş) gelişti. Yidişin en eski biçimi olan Batı Yidiş, Eski Yidiş dönemi (başlangıcından yaklaşık 1500’e değin) boyunca dilin en yaygın kolu olmayı sürdürdü. Bu kol Güneybatı (İsviçre, Alsace, Güney Almanya), Ortabatı (Orta Almanya) ve Kuzeybatı (Felemenk, Kuzey Almanya) lehçelerini kapsar. Doğu Yidiş ise Orta Yidiş döneminde (y. 1500/1700) Batı Yidişle aşağı yukarı aynı önemde olmakla birlikte Çağdaş Yidiş döneminde (y. 1700 sonrası) daha da yaygınlık kazandı. Bu kol, Yidişin bugün konuşulan bütün biçimlerini kapsar. En önemli lehçeleri Güneydoğu (Ukrayna, Romanya), Ortadoğu (Polonya, Galiçya ve Doğu Macaristan ve Kuzeydoğu (Litvanya, Beyaz Kenya) lehçeleridir. Yazı dilinin dilbilgisi her üç lehçeden de öğeler içermesine karşılık, Yidişin bugünkü standart telaffuzu Kuzeydoğu lehçesine dayanır.

Yidiş başlangıcından beri hem pazaryerinin, hem de Talmud akademilerinin diliydi. Edebi işlevi sonraki yüzyıllarda artmaya devam etti; özellikle de, geleneksel İbranice ve Aramcanın yetersiz kaldığı türlerde kullanıldı. 16. yüzyılda Yidiş metinlerin basılmaya başlamasıyla birlikte, Batı Yidiş lehçesine dayanan standart bir edebiyat dili gelişti. Ama Batı Yidiş kısmen Almanca karşısında varlığını koruyamadığı için, kısmen de 18. yüzyıl sonunda ortaya çıkan ve Yahudileri Alman kültürüyle bütünleştirmeye çalışan akımın siyasi kampanyaları sonucunda giderek yok oldu.

Öte yanda Doğu Yidiş, 19. yüzyıla doğru giderek gelişti ve yeni edebiyat dilinin temelini oluşturdu. 18. ve 19. yüzyıllarda Hasidiligin, ardından başka toplumsal, siyasal ve eğitimle ilgili akımların etkisiyle canlanarak Doğu Avrupa’dan büyük göçlerle birlikte dünyanın dört bir yanına yayıldı. Böylece, çeşitli ülkelere dağılmış Yahudilerin birbirleriyle anlaşmak için kullandığı geleneksel lıngua franca işlevi daha da önem kazandı. Bu arada, Yidiş dilini geliştirmek amacıyla çeşitli çalışmalar yapıldı. 1908’de toplanan Czernowitz Dil Konferansı, Yidişi Yahudilerin ulusal dili ilan etti. 1913’te Ber Borohov dil ve yazım kurallarında bir dizi reform başlattı. 1925’te Litvanya’daki Vilna (Vilnius) kentinde Yivo (Yidiş Bilimsel Enstitüsü) kuruldu. Enstitü 1940’ta New York kentine taşındı.

Yidiş konuşan milyonlarca insan 1933-45 arasında Nazilerin kıyımına uğradı. Ayrıca SSCB’de Yahudiler üzerindeki resmi baskılar, Israil makamlarının Yidişe karşı Çağdaş İbraniceyi geliştirme çabaları ve Batı ülkelerinde oturan Yahudilerin büyük bölümünün o ülkelerde konuşulan dilleri benimsemesi gibi etkenler de, Yidiş konuşanların sayısının daha da azalmasına yol açtı. Gene de Yidiş günümüzde çeşitli ülkelerdeki Hasidi cemaati arasında gelişmeye devam etmekte ve Columbia (New York), İbrani (Kudüs), McGill (Montreal), Oxford ve Paris üniversiteleri gibi birçok öğretim kurumunda okutulmaktadır.

 

Total
0
Shares
1 comment
  1. Visitor Rating: 4.5/10
    Bu ismi daha önce duydunuz mu?: 3.5
    Bu isimden etkilendiniz mi?: 2
    İçerik sizi tatmin etti mi?: 8

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Previous Article

Yi Jing

Next Article

Yidiş Edebiyatı

Related Posts